Porosty są pewnym fenomenem, chociaż już sama ich definicja i opis należą do dość skomplikowanych. Inaczej nazywamy je grzybami zlichenizowanymi i w tej nazwie kryje się ich natura. Porosty tworzą grzyby i cyjanobakterie lub zielenice. Rosną w wielu miejscach na świecie, również w tych, które wydają się skrajnie nieprzyjazne.
Na świecie stwierdzono występowanie 20 tysięcy gatunków porostów. Ponad 1600 występuje w Polsce, a w naszym regionie mówi się o 600 gatunkach. Porosty rosną w różnych miejscach. Na drzewach, ziemi, kamieniach i skałach. Potrafią również wyrosnąć w powierzchniach plastikowych, gumowych i innych. Są prawdziwymi pionierami, kolonizującymi przestrzeń jako pierwsze organizmy. Pojawiły się co najmniej 400 milionów lat temu.
Jak pisze dr Anna Matwiejuk w swoim opracowaniu poświęconym „Porostom Białegostoku”: „Porosty uważa się za organizmy pionierskie, ponieważ mogą występować w różnych, często bardzo ekstremalnych warunkach i jako pierwsze torować drogę innym organizmom”. Zasiedlają nieprzyjazne skrawki i powierzchnie, odsłonięte przez lód czy zalane przez lawę, jak i inne mało gościnne miejsca. Obumierające fragmenty porostów przygotowują podłoże, na którym z czasem pojawią się rośliny, pierwsze krzewy i drzewa, a z czasem, jeśli proces nie zostanie zaburzony wyrośnie las. Porostom nie przeszkadzają nawet niskie temperatury, W ich plechach znajdziemy związki chemiczne ułatwiające przetrwanie w warunkach mrozu.
Sporo porostów nie lubi się z wodą deszczową, preferując parę wodną i wodę, którą znajdą w podłożu, na którym rosną. Niektóre gatunki, te występujące na drzewach, wręcz szukają takich miejsc mniej wyeksponowanych na opady atmosferyczne. Jednocześnie porosty pełnią bardzo ważną funkcję wskaźnika zanieczyszczenia powietrza, w tym dwutlenku siarki i tlenków azotu. Tam, gdzie powietrze jest mocno skażone porosty sobie nie radzą, a eksperci po tym, jakie gatunki znajdują mogą ocenić czystość powietrza atmosferycznego.
Porosty tworzą różne formy. Eksperci wyróżniają porosty skorupiaste, przylegające do powierzchni, liściaste – z wyraźnymi listkami, krzaczkowate zwisające i wzniesione, nitkowate i krzaczkowate chrobotków – niektóre z nich przypominają kubeczki lub miseczki osadzone na „łodyżkach”.
Porosty pełnią wiele ważnych funkcji w świecie przyrody. Jak pisze wspomniana dr Matwiejuk: „kształtują leśny mikroklimat, ponieważ biorą udział w retencji wody, którą chłoną całą powierzchnią plechy i stopniowo uwalniają, utrzymując odpowiednią wilgotność w lesie”. Szacuje się, że porosty rosnące na sośnie i w takim sosnowym lesie, w plesze porostów może zostać zmagazynowana nawet jedna tona wody na leśnej powierzchni wielkości hektara. Porosty potrafią pełnić funkcję ochronną wobec drzew, na których rosną, broniąc je przed grzybami, wirusami czy bakteriami.
Porosty są również zjadane przez wiele gatunków. Tak bezkręgowce, jak i kręgowce. Najsłynniejszy jest chyba rosnący na ziemi chrobotek reniferowy, który w tych rejonach, gdzie występują renifery stanowi ich pokarm zimą. W Polsce chrobotki te rosną w dobrze nasłonecznionych miejscach, wśród wrzosów, ale też w jasnych lasach sosnowych. Człowiek także korzysta z porostów. Jednym z najbardziej znanych porostów jest płucnica islandzka. Ten gatunek znajduje zastosowanie w preparatach na infekcje górnych dróg oddechowych. Sam świat porostów kryje z pewnością jeszcze więcej tajemnic i właściwości, o których będą co jakiś czas informować nas naukowcy.
W Białymstoku stwierdzono występowanie 156 gatunków porostów. Są wśród nich tak ciekawie brzmiące z nazwy gatunki jak wyprószek czworaczek, literak właściwy czy amylka oliwkowa. W naszym mieście znajdziemy płucnicę islandzką i różne gatunki chrobotków.
W białostockich lasach występują 83 gatunki porostów, chociaż tylko 25 z nich rośnie wyłącznie na terenach leśnych, a pozostałe oprócz lasów porastają również drzewa. Bardzo ważnym miejscem jest Las Zwierzyniecki. Rośnie tam wiele drzew liściastych, w tym graby. Oprócz Lasu Zwierzynieckiego ważnymi miejscami dla porostów są Las Pietrasze, Antoniuk i Solnicki.
Część porostów jest słabo widoczna. Często nie zdajemy sobie nawet sprawy, że niepozorne plamy na korze czy pniu grabu są porostami. Bardzo popularnym porostem jest pustułka pęcherzykowata, o dość charakterystycznym wyglądzie, którą znajdziemy na drzewach liściastych i iglastych. Oczywiście porosty znajdziemy nie tylko w lasach. Bardzo ciekawym porostem jest złotorost ścienny. Rośnie nie tylko na drzewach i krzewach, ale i na innych powierzchniach, w tym na betonie. Jest stosunkowo odporny na zanieczyszczenia, stąd jego znaczna ekspansja. Wyróżnia się swoją barwą, która w zależności do ilości światła może być od zielonej po wręcz pomarańczową, która jest wskaźnikiem mocnego nasłonecznienia.
W Białymstoku znajdziemy 26 gatunków chronionych porostów, a 11 z nich znajduje się pod ochroną ścisłą. Rosną one nie tylko w lasach, ale i na cmentarzach, w parkach i na przydrożach. Wśród tych ściśle chronionych wymienia się: obrostnicę rzęsowatą, odnożyce kępkową i jesionową, chróścika orzęsionego, płucnicę płotową, przylepniczkę wytworną, szarzynkę skórzastą, żełuczkę Delisa, włostki kędzierzawą i Wranga oraz brodaczkę kędzierzawą. Ta ostatnia tworzy charakterystyczną nitkowatą i zwisającą plechę.
Obecność porostów jest tym wskaźnikiem, który stanowi o jakości w życia mieście. Szczególnie te najbardziej wrażliwe gatunki porostów krzaczkowatych i listkowatych, i ich obecność, mogą wiele powiedzieć o stanie powietrze i środowiska w Białymstoku. Zachęcam do odkrywania świata porostów.
Paweł Średziński
Cytowana literatura:
Matwiejuk A., Porosty Białegostoku, Białystok 2021